L’Albania sta
attraversando “di nuovo” una ondata di rivolte sociali, con il
pericolo del collasso dello stato e un flusso di emigrazione, sopratutto verso
l’Italia. Questa peridodicità di eventi traumatici non puo essere imputata semplicemente
alla dura lotta dei partiti e leader albanesi, come erroneamente viene
riportato dalla stampa italiana. Questa destabilizzazione ha cause stutturali e
sistemiche, cosa che cerco di approfondire sul mio articolo.
Le ennesime
scene di guerriglia urbana che provengono dall’Albania di questi giorni,
possono creare qualche perplessità a un telespettatore italiano, abituato gli
ultimi anni di immagini positivi di crescita economica come una nuova America
per gli investitori italiani.
Ma qual è la
vera realtà di questo paese cosi vicino all’Italia che stenta a stabilizzarsi?
Questa domanda
merita una approfondita risposta, non soltanto per amor di cronaca ma anche per
gli interessi dell’Italia. Quelli di ordine economico, che vedono l’Italia come
il partner più importante per l’Albania e quelli di sicurezza, presentati da
flusso d’immigrati o traffici illeciti nel caso di un eventuale disordine
sociale. Sfortunatamente la media italiana non ha approfondito sufficientemente
la questione albanese, limitandosi alle dispute superficiali e non alle vere cause. Devo dire che in questa
direzione è andata anche l’ultima puntata di Porta a Porta, dedicata alla
situazione in Albania. Una cosa è portare selettivamente i fatti, un’altra cosa
metterli insieme e analizzarli.
Il ripetersi
dei forti scontri della classe politica albanese, avviene al di fuori delle “regole del gioco” perché in verità, non
soltanto la politica ma tutta la società albanese è eretta su rapporti di forza
e non quelli di diritto, su privilegi di pochi e non sull’interesse generale.
(P.es. in tutte le elezioni, nessun partito nega che ha comprato dei voti ma
quale dei loro ha esagerato)
Un tale
sistema basato sulla forza, per definizione è instabile e non può reggere a
lungo. Ecco perché la lotta superficiale di questa classe politica non è altro
che la proiezione del fallimento di un intero sistema politico-economico.
Dopo trent’anni
di transizione ora possiamo affermare con certezza che questa classe politica
ha mancato entrambi gli obbiettivi: l’instaurazione della democrazia e lo
sviluppo di un’economia di mercato. Nonostante i fiumi di denaro versati per
una propaganda di immagine, il fatto è che gli albanesi non hanno smesso di
lasciare il paese, trasformando l’Albania dal paese più giovane dell’Europa in
uno dei più vecchi. La specificità dell’ultima ondata di immigrazione sta nel
fatto che ora non emigrano solo i disoccupati ma anche intellettuali o
imprenditori, quel ceto che sperava di aver stabilizzato la loro vita nel loro
paese.
Ormai si
diventa chiaro per tutti che non può esistere un futuro migliore dentro un
sistema che peggiora strutturalmente ogni giorno. Prima di tutto, il sistema
economico, incentrato non sulla produzione ma sull’importazione e speculazione.
Basta vedere le maggiori imprese del paese, rappresentate da gruppi di
importazione e distribuzione, banche e assicurazioni.
La terapia
shock indotta dal FMI, la privatizzazione deindustrializzazione e il mancato
piano Marshall promesso, fecero arretrare l’Albania un secolo fa con una agrocultura
primitiva e non più intensiva. Le riforme sbagliate non solo non permettevano
l’acquisizione di nuove capacita di produzione ma provocarono la perdita anche
di quelle vecchie, interi impianti industriali svenduti e specialisti emigranti
(sopratutto in Canada che ha una politica di immigrazione selettiva). Il crollo
del sistema produttivo e il passaggio in una specie di colonia di importazione,
non soltanto ha prodotto povertà diffusa ma ha stravolto anche la struttura
della società.
Diversamente
da un paese dove la ricchezza si crea con la produzione/lavoro, in una economia
di importazione/speculazione controllata da grandi gruppi, quella poca
ricchezza strutturalmente si concentra in una ristrettissima cerchia di
oligarchia economico-politico.
Ma la
concentrazione del potere economico non può avvenire senza la controparte politica.
Ed infatti, tutte le riforme costituzionali (bipartisan) questi decenni sono
andate tutte nella direzione dell’accentramento del potere. Basta pensare le
liste bloccate che ricordano più la nomina dei deputati come nella vecchia
dittatura da parte del leader, che l’elezione da parte del popolo. Come
risultato, il parlamento è riempito non solo di ignoranti che non sanno neanche
leggere le dichiarazioni altrui, ma spesso da criminali vicino al leader.
Se il
parlamentarismo e la democrazia rappresentativa sta morendo, quella diretta non
è mai nata. L’Albania è l’unico paese dell’Europa in cui non solo non si fanno
i referendum e iniziative popolari, ma non esiste neanche formalmente una legge
a proposito. In sostanza, il popolo non dispone di nessun strumento legale per
decidere veramente oppure controllare le sorti del paese. Il vero potere era ed
è ancora dentro una ristretta cerchia, prima nella veste della nomenclatura comunista
ora in quella della oligarchia capitalista, prima un dominio attraverso
meccanismi di natura pubblica ora di natura privata. Ma il popolo era ed è ancora
spossessato dal suo potere sovrano. Colui solo subisce e mai decide. Ecco
perché la dicotomia pd-ps è falsa, in quanto entrambe creatrici e portatrici di
questo sistema fallimentare per il popolo albanese.
Un sistema
caratterizzato per 30 anni di un forte deficit commerciale in tutti i campi,
anche in quello agroalimentare. Un deficit che finora è stato coperto da 4 grandi
sorgenti:
1) i contributi degli emigrati albanesi (54% della popolazione, secondo al
mondo)
2)
privatizzazione e svendita dei beni pubblici e del patrimonio nazionale (il
petrolio, miniere, banche, porti, aeroporti e tutti i settori strategici sono
in mano alle lobby straniere)
3) crescita di
debito estero (generosamente da parte del FMI) a condizione di politiche di
austerità interna. L’ultima rata di 500milioni del debito è servito appunto per
pagare il debito precedente oppure “strutturarlo”, in politically correct.
4) Il flusso
ingente di valuta estera proveniente dai canali di traffici illeciti, di droga,
prostituzione e armi. Per comprendere l’importanza di questo canale, basta
pensare che tutti i ministri degli interni in questi 30 anni, sono stati
accusati di legami diretti con la mafia e la criminalità albanese.
Ora, tutti
quattro questi canali si stanno lentamente prosciugando, creando forti tensioni
all’ interno della società ma sopratutto all’interno dell’oligarchia con sempre
meno bottino da spartire (non si ha più nulla da privatizzare, gli immigrati
mandano sempre meno denaro in Albania investendo nei paesi di residenza, FMI
non permette altro debito perché insolvibile, lotta sempre
più efficace
della polizia italiana e interpol contro la mafia albanese). Di fronte a questa
situazione oggettiva, poco può servire l’appoggio estero alla oligarchia
albanese, come avvenuto questi decenni, perché questa continuasse con le
politiche neoliberista di privatizzazione e di stabilizzazione della regione.
Nessuno di questi obiettivi non è più possibile per il continuo accrescimento
dei conflitti sociali e la loro trasformazione in conflitti tra nazioni.
Ecco perché la salvezza non dipende dalla
lotta interna della oligarchia, ma al contrario dalla democratizzazione
profonda del sistema, rendendo partecipi i cittadini nei processi di controllo
e politiche pubbliche del paese. Soltanto un paese controllato dal popolo può
giovare al popolo.
È questo in
fondo i grande tesoro della democrazia e dello stato di diritto che i paesi
europei hanno acquisito molto tempo fa. Percorso che devono imboccare anche gli
albanesi se vogliono ancora avere un futuro nelle loro terre. Ecco dove serve allora
un vero aiuto dell’Italia e altri amici dell’Albania. Non più alla oligarchia
albanese ma al popolo albanese e alla sua lotta per la democratizzazione e
risovranizzazione del paese.
I gjori, Keynes. Shtypi botëror javën e kaluar e nxiu emrin e tij. Jo pa qëllim: shumica e “kokëgdhëve’ që raportojnë samitin e G20 që u zhvillua gjatë fundjavës, me të vërtetë besojnë se ai propozoi dhe themeloi Fondin Monetar Ndërkombëtar. Është një nga ato tregime që kalojnë pa u kontrolluar nga një gazetar në tjetrin.
E vërteta është më interesante. Në konferencën e OKB-së “Bretton Woods” në vitin 1944, John Maynard Keynes paraqiti një ide shumë më të mirë. Pasi e nxorën jashtë, Geoffrey Crowther – atëherë redaktori i revistës Economist – paralajmëroi se “Zoti Keynes kishte të drejtë … bota do të pikëllohet keq për faktin se argumentet e tij u refuzuan”. Por botës nuk i vjen keq, sepse pothuajse të gjithë – përfshirë Ekonomistët – kanë harruar atë që ai propozoi.
Një nga arsyet për krizat financiare është mosbalancimi i
tregtisë midis kombeve. Vendet grumbullojnë borxhin pjesërisht si rezultat
i deficitit tregtar. Ata lehtë mund të bien në një spirale vicioze: sa më i madhe borxhi i tyre, aq më e
vështirë është të krijojë një suficit tregtar. Borxhi ndërkombëtar rrënon
zhvillimin e njerëzve, e dëmton ambientin dhe kërcënon sistemin global me
krizat periodike.
Siç Keynes
paralajmëroi, nuk ka asgjë që shtetet debitore mund të bëjnë. Vetëm vendet që
mbajnë një suficit tregtar kanë forcë të vërtetë, kështu që ata duhet të jenë
të detyruara të ndryshojnë politikat e tyre. Zgjidhja e tij ishte një sistem i
zgjuar për të bindur vendet e kreditorëve që të shpenzonin paratë e tepërta të
tyre në ekonomitë e vendeve debitore.
Ai propozoi një
bankë globale, të cilën ai e quajti Bashkimi Ndërkombëtar i Likujdimit (International
Clearing Union). Banka do të lëshonte monedhën e saj – norma – e cila ishte e
shkëmbyeshme me monedhat kombëtare me shkallë fikse këmbimi. Banka do të bëhej
njësia e llogarisë mes kombeve, cka do të thotë se do të përdoret për të matur
deficitin tregtar të një vendi ose tepricën tregtare.
Çdo vend do të
kishte një strukturë overdraft në llogarinë e tij bankare në Bashkimin
Ndërkombëtar të Likujdimit, ekuivalent me gjysmën e vlerës mesatare të tregtisë
së saj gjatë një periudhe pesëvjeçare. Për ta bërë sistemin të punojë, anëtarët
e bashkimit do të kishin nevojë për një nxitje të fuqishme për të pastruar
llogaritë e tyre bankare deri në fund të vitit: të përfundojë as me një deficit
tregtar, as me një suficit tregtar. Por çfarë do të ishte nxitja?
Keynes propozoi
që çdo vend që grumbullon një deficit tregtar të madh (duke kaluar gjysmën e lejimit të overdraftit bankar) do të ngarkohej me kamatë në
llogarinë e saj. Do të ishte gjithashtu e detyruar të zvogëlonte vlerën e
monedhës së saj dhe të pengonte eksportin e kapitalit. Por – ky ishte çelësi i
sistemit të tij – ai këmbënguli që kombet me një suficit tregtar do të ishin
subjekt i presioneve të ngjashme. Çdo vend me një bilanc kredie bankar që ishte
më shumë se gjysma e madhësisë së objektit të saj të mbitërheqjes do të
ngarkohej me interes, me një normë prej 10%. Do të ishte gjithashtu i detyruar
të rriste vlerën e monedhës së saj dhe të lejonte eksportin e kapitalit. Nëse,
deri në fund të vitit, bilanci i saj i kredisë ka tejkaluar vlerën e
përgjithshme të overdraftit të lejuar, suficiti do të konfiskohet. Kombet me
një suficit do të kishin një nxitje të fuqishme për ta ulur atë. Duke vepruar
kështu, ata automatikisht do të pastronin deficite të tjera të kombeve.
Kur Keynes filloi
të shpjegonte idenë e tij, në letrat e botuara në 1942 dhe 1943, ajo shpërtheu
në mendjet e të gjithë atyre që e lexonin. Ekonomisti britanik, Lionel Robbins,
raportoi se “do të ishte e vështirë
të ekzagjerohej efekti elektrizues mbi mendimin
mbizotërues tek gjithë aparati përkatës qeverisës … asgjë kaq imagjinare dhe
ambicioze nuk ishte diskutuar ndonjëherë”. Ekonomistët në mbarë botën
e panë që Keynes e kishte “goditur” atë. Ndërsa aleatët u përgatitën për
konferencën e Bretton Woods, Britania e miratoi zgjidhjen e Keynes si pozitën e
saj zyrtare negociuese.
Por ka qenë një
vend – në atë kohë kreditori më i madh në botë – në të cilin propozimi i tij
ishte më pak i mirëpritur. Kreu i delegacionit amerikan në Bretton Woods, Harry
Dexter White, iu përgjigj idesë së Keynes: “Ne kemi jemi krejtësisht të vendosur në atë pikë, kemi marrë pozicionin
absolutisht jo”. Përkundrazi, ai propozoi një Fond Ndërkombëtar të
Stabilizimit, i cili do të vendoste gjithë barrën e ruajtjes së bilancit të
tregtisë në vendet me deficit. Ajo nuk do të vendoste kufizime mbi suficitin që
mund të grumbulloheshin eksportuesit e suksesshëm. Ai gjithashtu sugjeroi një
Bankë Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim, e cila do të sigurojë kapital
për rindërtimin ekonomik pas luftës. White, mbështetur nga fuqia financiare e thesarit
amerikan, mbizotëroi atë takim. Fondi Ndërkombëtar i Stabilizimit u bë Fondi
Monetar Ndërkombëtar. Banka Ndërkombëtare për Rindërtim dhe Zhvillim mbetet
krahu kryesor i kreditimit të Bankës Botërore.
Pasojat, sidomos për vendet më të varfra të
borxheve, kanë qenë katastrofike. Duke vepruar në emër të të pasurve, duke
imponuar kushte që asnjë vend i lirë nuk do të tolerojë, FMN i ka lënë ato në
të thatë. Siç ka treguar Joseph Stiglitz, fondi krijon kriza ekzistuese ekonomike
dhe krijon kriza ku nuk ekzistonin më parë. Ka destabilizuar kursin e këmbimit,
ka rënduar problemet e bilancit të pagesave, ka detyruar vendet në borxh dhe
recesion, ka shkatërruar shërbimet publike dhe ka shkatërruar vendet e punës
dhe të ardhurat e dhjetëra milionë njerëzve.
Vendet që udhëzon
FMN duhet të vendosin kontrollin e inflacionit përpara objektivave të tjera
ekonomike; menjëherë hiqni barrierat e tyre ndaj tregtisë dhe rrjedhjen e
kapitalit; liberalizojnë sistemet e tyre bankare; të zvogëlojë shpenzimet
qeveritare për çdo gjë, përveç shlyerjes së borxheve; dhe të privatizojë asetet
që mund t’i shiten investitorëve të huaj. Këto ndodhin të jenë politikat që i
përshtaten më mirë spekulatorëve financiarë grabitqarë. Ata kanë përkeqësuar pothuajse çdo krizë që FMN ka tentuar të zgjidhë.
Ju mund të
imagjinoni se SHBA, që nga viti 1944 është kthyer nga kreditorja më e madhe në
botë në debitorin më të madh të botës, do të ketë shkaktuar keqardhje për
pozitën që mori në Bretton Woods. Por Harry Dexter White siguroi se SHBA nuk
mund të humbin kurrë. Ai i dha atij fuqi të posaçme të vetos mbi çdo vendim të
madh të bërë nga FMN ose Banka Botërore, që do të thotë se ajo kurrë nuk do t’i
nënshtrohet kërkesave të padëshiruara të fondit. FMN këmbëngul që rezervat
valutore të mirëmbajtura nga vende të tjera mbahen në formën e dollarëve. Kjo
është një nga arsyet pse ekonomia amerikane nuk do të rrëzohet, pa marrë
parasysh sa borxh është akumuluar.
Të shtunën,
udhëheqësit e G20 pranuan se “institucionet e Bretton Woods duhet të
reformohen tërësisht”. Por sugjerimet e veta konkrete që ata bënë ishin se
FMN-së duhet t’u japë më shumë para dhe se kombet më të varfra “duhet të kenë zë më të fortë dhe përfaqësim“.
Ne kemi parë tashmë se çfarë do të thotë kjo: një rritje e vogël në fuqinë e
tyre votuese, e cila nuk bën asgjë për të sfiduar kontrollin e vendeve të
pasura të fondit, e jo më për veton e SHBA.
A është kjo më e mira që mund të bëjnë? Jo. Ndërsa kriza financiare globale thellohet, kombet e pasura do të detyrohen të pranojnë se problemet e tyre nuk mund të zgjidhen duke u ngatërruar me një sistem jo-kushtetues që është i përcaktuar për të dështuar. Por për të kuptuar pse ekonomia botërore vazhdon të ballafaqohet me probleme, së pari duhet të kuptojnë se çfarë humbi në vitin 1944.
Shkrirja” financiare, fatkeqësitë mjedisore dhe madje edhe “ndricimi” i Donald Trump – neoliberalizmi ka luajtur rolin e saj tek të gjitha. Pse nuk ka dalë e majta me një alternativë të re?
Imagjinoni sikur njerëzit e Bashkimit Sovjetik edhe sot të
mos kishin dëgjuar kurrë për komunizmin.
Ideologjia që dominon jetën tonë , për shumicën prej nesh,nuk
ka akoma asnjë emër. Përmendeni atë në një bisedë dhe do të shpërbleheni me një
“ngritje supesh”. Edhe nëse dëgjuesit tuaj mund ta kenë dëgjuar termin , ata do
të luftojnë për ta përcaktuar atë. Neoliberalizmi: A e dini se çfarë është?
Anonimiteti i saj është si simptomë po ashtu edhe shkak i
fuqisë së saj. Ajo ka luajtur një rol të madh në një shumëllojshmëri të shquar
krizash si: shkrirja financiare e 2007-8, zhvendosja(ofshore) e pasurisë dhe
fuqisë, nga të cilat Panama Papers na ofrojnë thjesht një paraqitje, degradmi i
ngadaltë i shëndetit publik dhe arsimit, rikthimi i varfërisë te fëmijët , epidemia
e vetmisë, kolapsi i ekosistemeve, ngritja e Donald Trump. Por ne i përgjigjemi
këtyre krizave sikur ato shfaqen si të izoluara, me sa duket të pavetëdijshëm
se të gjitha ato janë katalizuar ose përkeqësuar nga e njëjta filozofi koherente;
një filozofi që ka – ose kishte – një emër. Çfarë fuqie më të madhe mund të
ketë se sa të veprojë pa emër?
Aq i përhapur është bërë neoliberalizmi saqë ne rrallë e
njohim atë si ideologji. Ne duket se e pranojmë propozimin që ky besim utopik
dhe mijëvjeçar përshkruan një forcë neutrale; një lloj ligji biologjik, si
teoria e evolucionit të Darvinit. Por kjo filozofi u ngrit si një përpjekje e
vetëdijshme për të riformuar jetën njerëzore dhe për të zhvendosur forcën e
pushtetit.
Neoliberalizmi e sheh konkurrencën si karakteristikën
përcaktuese të marrëdhënieve njerëzore. Ajo ripërcakton qytetarët si
konsumatorë, zgjedhjet demokratike të të cilave ushtrohen më së miri nëpërmjet
blerjes dhe shitjes, një proces që shpërblen meritën dhe dënon joefikasitetin.
Ajo pohon se “tregu” jep përfitime që kurrë nuk mund të arrihen duke
planifikuar.
Përpjekjet për të kufizuar konkurrencën trajtohen si armike ndaj lirisë. Taksat dhe rregulloret duhet të minimizohen, shërbimet publike duhet të privatizohen. Organizimi i punës dhe marrëveshja kolektive nga sindikatat portretizohen si shtrembërime të tregut që pengojnë formimin e një hierarkie natyrore të fituesve dhe humbësve. Pabarazia është rikthyer si e virtytshme: një shpërblim për dobinë dhe një gjenerator i pasurisë, që rrjedh poshtë për të pasuruar të gjithë. Përpjekjet për të krijuar një shoqëri më të barabartë janë kundërproduktive dhe moralisht gërryese. Tregu siguron që të gjithë të marrin atë që meritojnë.
Ne, pa e kuptuar, internalizojmë(bëjmë tonat) dhe i
riprodhojmë besimet e saj. Të pasurit e bindin veten se e kanë fituar pasurinë
e tyre me meritë, duke injoruar përparësitë – siç janë arsimi, trashëgimia dhe
klasa – që mund të kenë ndihmuar në sigurimin e saj. Të varfrit fillojnë të fajësojnë
vetveten për dështimet e tyre, madje edhe kur nuk mund të bëjnë asgjë për të
ndryshuar rrethanat e tyre!
Mos u shqetësoni për papunësinë strukturore: nëse nuk keni
një punë, kjo është për shkak se nuk jeni të interesuar. Mos u mërzitni për pamundësinë
e mbulimit të kostove të strehimit: nëse karta juaj e kreditit është jashtë limitit, ju jeni i pakujdesshëm dhe i pafrytshëm.
Asnjëherë mos u shqetësoni se fëmijët tuaj nuk kanë më fushë futboli në
shkollë: nëse marrin yndyrë dhe bëhen obezë, është faji juaj. Në një botë të
qeverisur nga konkurrenca, ata që ngelen prapa quhen dhe vetëpërcaktohen si
humbës.
Ndër rezultatet e kësaj ideologjie, siç e dokumenton Paul
Verhaeghe në librin e tij “Po mua?” janë epidemitë e vetë-fajësimit,
çrregullimet e të ngrënit, depresioni, vetmia, ankthi i performancës dhe fobia
sociale. Ndoshta nuk është befasuese që Britania, në të cilën ideologjia
neoliberale është zbatuar më rigorozisht, është “kryeqyteti i vetmisë” së Evropës.
Ne jemi të gjithë neoliberalë tani.
Termi neoliberalizëm u krijua në një takim në Paris më 1938.
Midis delegatëve ishin dy
burra që përcaktuan ideologjinë, Ludëig von Mises dhe Friedrich Hayek. Të dy të
dëbuarit nga Austria, ata e shikonin demokracinë sociale, të ilustruar nga
“Marrëveshja e Re” e Franklin Roosevelt dhe zhvillimi gradual i shtetit të
mirëqenies së Britanisë, si manifestim të një kolektivizmi që zinte të njëjtin
spektër si nazizmi dhe komunizmi.
Tek “Rruga drejt
robërisë” , botuar në 1944, Hayek argumentoi se planifikimi i qeverisë, duke
shtypur individualizmin, do të çonte në mënyrë të pashmangshme në kontrollin
totalitar. Ashtu si “Burokracia” e Mises, Rruga drejt robërisë u lexua
gjerësisht. Ajo u vu në vëmendjen e disa njerëzve shumë të pasur, të cilët panë
në këtë filozofi një mundësi për t’u çliruar nga rregullimi dhe tatimi. Kur në
vitin 1947, Hayek themeloi organizatën e parë që do të përhapte doktrinën e
neoliberalizmit – Shoqëria Mont Pelerin – u mbështet financiarisht nga
milionerë dhe fondacionet e tyre.
Me ndihmën
e tyre, ai filloi të krijonte atë që Daniel Stedman Jones përshkruan në “Masters
of the Universe” si “një lloj neoliberizmi të huaj, ndërkombëtar “:
një rrjet transatlantik akademikësh, biznesmenësh, gazetarësh dhe aktivistësh.
Mbështetësit e pasur të lëvizjes financuan një varg të madh të
“thinktank-eve”(përhapësit e mendimeve) që do të përsosin dhe promovonin
ideologjinë. Midis tyre ishin Instituti Amerikan i Ndërmarrjeve, Fondacioni
Heritage, Instituti Cato, Instituti i Çështjeve Ekonomike, Qendra për Studime të
Politikave dhe Instituti Adam Smith. Ata gjithashtu financuan pozicione
akademike dhe departamente, veçanërisht në universitetet e Çikagos dhe
Virxhinias.
Ndërsa u zhvillua, neoliberalizmi u bë më i ashpër. Mendimi i Hayek që qeveritë duhet të
rregullojnë konkurrencën për të parandaluar formimin e monopolit, u dha rrugë –
mes apostujve amerikanë si Milton Friedman – besimeve se fuqia monopole mund të
shihet si shpërblim për efikasitet.
Diçka tjetër ndodhi gjatë këtij tranzicioni: lëvizja humbi
emrin. Në 1951, Friedman ishte i lumtur që e përshkruante veten si një
neoliberal. Por shpejt pas kësaj, termi filloi të zhduket. Akoma më e çuditshme,
megjithëse ideologjia u bë më e ashpër dhe lëvizja më koherente, emri i humbur
nuk u zëvendësua nga asnjë alternativë e zakonshme.
Por në vitet 1970, kur politikat Keynesian filluan të bien
dhe kriza ekonomike goditi në të dy anët e Atlantikut, idetë neoliberale
filluan të hyjnë në rrjedhë. Siç tha Friedman, “kur erdhi koha që duhej të
ndryshonim … alternativa ishte gati
për t’u marrë”. Me ndihmën e gazetarëve simpatizantë dhe këshilltarëve
politikë, elementet e neoliberalizmit, veçanërisht recetat e saj për politikën
monetare, u miratuan nga administrata e Jimmy Carter në SHBA dhe qeveria e Jim
Callaghan në Britani.
Pasi Margaret Thatcher dhe Ronald Reagan morën pushtetin,
pjesa tjetër e pakos së shpejti pasoi: shkurtime masive të taksave për të
pasurit, shkatërrimi i sindikatave, liberalizimi, privatizimi, dhe lënia në
duart e konkurrencës të shërbimet publike. Nëpërmjet FMN-së, Bankës Botërore,
Traktatit të Mastrihtit dhe Organizatës Botërore të Tregtisë, politikat
neoliberale u vendosën – shpesh pa pëlqimin demokratik – në pjesën më të madhe
të botës. Më e shquar ishte miratimi i saj midis partive që dikur i përkisnin
të majtës: Laburistët dhe Demokratët, për shembull. Siç thotë Stedman Jones,
“është e vështirë të mendohet për një tjetër utopi që të jetë realizuar
kaq plotësisht”.
Mund të duket e çuditshme që një doktrinë që premton
“zgjedhje dhe liri” të promovohet me sloganin “nuk ka alternativë
tjetër”. Por, siç u shpreh Hayek në një vizitë në Kili të Pinochetit, një
nga kombet e para në të cilat programi u zbatua në tërësi, “preferenca ime
personale mbështetet drejt një diktature liberale sesa drejt një qeverie demokratike
pa liberalizëm”. Liria që ofron neoliberalizmi, që tingëllon aq argëtuese
kur shprehet në terma të përgjithshëm, rezulton të thotë liri për heshtën, jo
për peshkun. (peshkimi me heshtë nëpër lumenj).
Liria nga sindikatat dhe marrëveshjet kolektive nënkupton
lirinë për të mbajtur të “shtypura” pagat. Liria nga rregullimi nënkupton
lirinë për të helmuar lumenjtë, për të rrezikuar punëtorët, liri për normat e
paarsyeshme të interesit dhe për të hartuar instrumente financiare ekzotike.
Liria nga tatimi nënkupton lirinë nga shpërndarja e pasurisë që heq njerëzit
nga varfëria.
Siç ka thënë
Naomi Klein te Doktrina Shok, teoricienët neoliberalë lejuan përdorimin e
krizave për të imponuar politika jopopullore ndërkohë që njerëzit ishin të
hutuar: për shembull, pas grushtit të Pinochetit, luftës në Irak dhe Uragani
Katrina, të cilin Friedman e përshkroi si “mundësi për reformimin radikal
të sistemit arsimor ” në Neë Orleans.
Aty ku politikat
neoliberale nuk mund të imponohen në vend, ato vendosen ndërkombëtarisht,
nëpërmjet traktateve tregtare që përfshijnë “zgjidhjen e mosmarrëveshjeve
të investitorëve-shteteve”: tribunalet “ofshore” në të cilat korporatat
mund të bëjnë presion për heqjen e mbrojtjes sociale dhe mjedisore. Kur
parlamentet kanë votuar për të kufizuar shitjet e cigareve, për të mbrojtur
furnizimin me ujë nga kompanitë minerare, për të ngrirë faturat e energjisë ose
për të parandaluar firmat farmaceutike që të dalin nga kontrolli i shtetit,
korporatat i kanë paditur në gjyq, shpesh me sukses. Demokracia është reduktuar
në teatër.
Një tjetër
paradoks i neoliberalizmit është se konkurrenca universale mbështetet në “grumbullimin”
dhe krahasimin universal. Si rezultat, punëtorët, punëkërkuesit dhe shërbimet
publike të të gjitha llojeve janë subjekte të papërfillshme, të një
regjimi shterrues, mbytës të vlerësimit dhe monitorimit, i projektuar për të
identifikuar fituesit dhe për të ndëshkuar humbësit. Doktrina që propozoi Von
Mises, se do të na ç’lirojë nga makthi burokratik i planifikimit qendror, në
fakt krijoi një të ri.
Neoliberalizmi
nuk u konceptua si një raketë vetë-shërbimi, por shpejt u bë një e tillë. Rritja ekonomike ka qenë dukshëm më e ngadalshme
në epokën neoliberale (që nga viti 1980 në Britani dhe në SHBA) sesa në dekadat
e mëparshme; por jo për shumë të pasurit. Pabarazia në shpërndarjen e të
ardhurave dhe pasurisë, pas 60 viteve të rënies, u rrit me shpejtësi në këtë
epokë, për shkak të goditjes së sindikatave, zvogëlimit të taksave, rritjes së
qirasë, privatizimit dhe de-rregullimit.
Privatizimi ose
marketizimi[1] i
shërbimeve publike, siç janë energjia, uji, trenat, shëndeti, arsimi, rrugët
dhe burgjet u ka mundësuar korporatave të ngrenë trarët për asetet thelbësore(me
pagese), si për qytetarët ashtu edhe për qeverinë, për përdorimin e tyre.
Qiraja është një ndër termat për të
ardhurat e pafituara. Kur paguani një çmim të fryrë për një biletë treni, vetëm
një pjesë kompenson operatorët për
paratë që shpenzojnë për karburantin, pagat, mjetet e transportit detar dhe
shpenzimet e tjera. Pjesa tjetër pasqyron faktin që ata na kanë në “tytën e
pushkës”.
Ata që zotërojnë
dhe drejtojnë shërbimet e privatizuara ose gjysmë të privatizuara të Mbretërisë
së Bashkuar, bëjnë fitime kolosale duke investuar pak dhe “taksuar” shumë. Në
Rusi dhe Indi, oligarkët shtinë në dorë aksionet shtetërore nëpërmjet
zjarrvënieve. Në Meksikë, Carlos Slim mori kontrollin e pothuajse të gjitha
shërbimeve të telefonisë fikse dhe celulare dhe shpejt u bë njeriu më i pasur
në botë.
Financiarizimi, siç
thotë Andreë Sayer në “Pse nuk Mund t’i përballojmë të Pasurit”, ka pasur një
ndikim të ngjashëm. “Ashtu si
qiraja,” argumenton ai, “interesi është: e ardhurat e pafituar që
grumbullohet pa asnjë përpjekje“. Ndërsa të varfërit bëhen më të
varfër dhe të pasurit bëhen më të pasur, të pasurit marrin kontrollin në rritje
mbi një tjetër aset të rëndësishëm: paranë. Pagesat e interesit, me shumicë
dërrmuese, janë një transferim i parave nga të varfërit tek të pasurit. Ndërsa
çmimet e pronave dhe tërheqja e shtetit nga financimet, ngarkojnë njerëzit me
borxhe (mendoni për kalimin nga bursat studentore në kredi studentore), bankat
dhe drejtuesit e tyre “fryhen më tej”.
Sayer argumenton se katër dekadat e fundit janë
karakterizuar nga një transferim i pasurisë jo vetëm nga të varfërit tek të
pasurit, por edhe brenda radhëve të të
pasurve: nga ata që i bëjnë paratë e tyre duke prodhuar mallra ose shërbime të
reja për ata që bëjnë paratë e tyre duke kontrolluar asetet ekzistuese dhe
marrjen e qirasë, interesin ose fitimet kapitale. Te ardhurat e fituara jane
zëvendësuar nga te ardhurat e pafituara.
Politikat
neoliberale janë të mbuluara kudo nga dështimet e tregut. Jo vetëm që bankat
janë shumë të mëdha për të dështuar, por po ashtu janë korporatat e ngarkuara
me ofrimin e shërbimeve publike. Si Tony Judt theksoi në “Ill Fares the Land”,
Hayek harroi se shërbimet kombëtare jetësore nuk mund të lejohen të shemben, që
do të thotë se konkurrenca nuk mund të vazhdojë rrugën e saj. Biznesi merr
fitimet, shteti e mban rrezikun.
Sa më i madh
dështimi, aq më ekstreme bëhet ideologjia. Qeveritë përdorin krizat neoliberale
si justifikim dhe mundësi për të ulur taksat, privatizimin e shërbimeve publike
të mbetura, hapjen e vrimave në rrjetin e sigurisë shoqërore, deregulojnë korporatat
dhe ri-rregullojnë qytetarët. Urrejtësit e shtetit tani i zhytin dhëmbët në çdo
organ të sektorit publik.
Ndoshta ndikimi
më i rrezikshëm i neoliberalizmit nuk është kriza ekonomike që ka shkaktuar,
por kriza politike. Aty ku rëndësia e
shtetit është zvogëluar, aftësia jonë për të ndryshuar rrjedhën e jetës sonë
përmes votimit gjithashtu tkurret. Në vend të kësaj, teoria neoliberale pohon,
njerëzit mund të ushtrojnë zgjedhje përmes shpenzimeve. Por disa kanë më shumë për të shpenzuar sesa të tjerët: në demokracinë
e madhe të konsumatorit apo të aksionarëve, votat nuk shpërndahen në mënyrë të
barabartë. Rezultati është shfuqizim i të varfërve dhe klasës së mesme. Ndërsa
partitë e së djathtës dhe ish-majtistëve miratojnë politika të ngjashme
neoliberale, shfuqizimi nga pushteti kthehet në heqjen e lirisë(diskriminim).
Një numër i madh njerëzish janë larguar nga politika.
Chris Hedges
vëren se “lëvizjet fashiste ndërtojnë bazën e tyre jo nga njerëzit
politikisht aktivë, por politikisht joaktive,” humbësit “të cilët
shpesh ,me të drejtë, ndjehen sikur nuk kanë zë apo rol për të luajtur në
institucionet politike”. Kur debati politik nuk na flet më, njerëzit
ndikohen nga sloganet, simbolet dhe ndjenjat impulsive. Për admiruesit e Trump,
për shembull, faktet dhe argumentet duken të parëndësishme.
Judt shpjegon se
kur “kablli”i i trashë i ndërveprimeve mes njerëzve dhe shtetit është reduktuar
në asgjë, përveç autoritetit dhe bindjes, e vetmja forcë e mbetur qëna lidh
është fuqia e shtetit. Totalitarizmi që Hayek kishte frikë,ka më shumë gjasa të
shfaqet kur qeveritë, duke humbur autoritetin moral që lind nga shpërndarja e
shërbimeve publike, reduktohet në autoritet “lajkatarë, kërcënues dhe
përfundimisht detyrojnë njerëzit për t’u bindur atyre”.
Ashtu si
komunizmi, neoliberalizmi është “Perëndia që dështoi”. Por doktrinat e vdekura lëkunden,
dhe një nga arsyet është anonimiteti i saj. Ose më mirë, një grup anonimitetesh.
Doktrina e padukshme e dorës së padukshme nxitet
nga mbështetësit e padukshëm. Ngadalë, shumë ngadalë, ne kemi filluar të zbulojmë emrat e disa prej
tyre. Ne gjejmë se Instituti i Çështjeve Ekonomike, i cili ka argumentuar me
forcë në media kundër rregullimit të mëtejshëm të industrisë së duhanit, është
financuar fshehurazi nga British American Tobacco që nga viti 1963. Ne zbulojmë
se Charles dhe David Koch, dy nga burrat më të pasur në botë, themelouan
institutin që krijoi lëvizjen e Tea Party. Ne gjejmë se Charles Koch, në
themelimin e një prej organizatave, vuri në dukje se “për të shmangur
kritikat e padëshirueshme, se si organizata kontrollohet dhe drejtohet nuk
duhet të reklamohet gjerësisht”.
Fjalët e përdorura nga neoliberalizmi shpesh,
fshehin më shumë se sa ata sqarojnë. “Tregu” tingëllon si një sistem natyror që mund të qëndroë mbi
ne në mënyrë të barabartë, si graviteti ose presioni atmosferik. Por në fakt ai
është i mbushur me marrëdhënie të pushtetit.
Çfarë “dëshiron tregu” ka tendencë të nënkuptojë se çfarë dëshirojnë
korporatat dhe bosët e tyre. “Investime”,
siç thotë Sayer, nënkupton dy gjëra krejt të ndryshme. Njëra është financimi i
aktiviteteve produktive dhe shoqërore të dobishme, tjetra është blerja e
aseteve ekzistuese për t’i shfrytëzuar ato me qira, interesa, dividendë dhe
fitime kapitale. Duke përdorur të njëjtën fjalë për aktivitete të ndryshme,
“kamuflazh të burimeve të pasurisë”, duke na çuar në konfuzion ndërmjet
“nxjerrjes” së pasurisë me krijimin e
pasurisë.
Një shekull më
parë, “pasanikët e rinj” nënçmonin ata që kishin trashëguar paratë e tyre.
Sipërmarrësit kërkonin pranimin shoqëror duke e provuar veten si “qiramarrës” të pasurive. Sot, marrëdhënia
është përmbysur: qiradhënësit dhe trashëgimtarët shiten si sipërmarrës. Ata pretendojnë
se kanë fituar të ardhurat e tyre të pafituara.
Anonimiteti dhe
konfuzioni të përziera me pa-emërësinë dhe pa-vendodhjen e kapitalizmit modern: modeli i franchise, ku punëtorët nuk dinë për kë po lodhen; kompani
të regjistruara përmes një rrjeti të regjimeve sekrete në det të hapur, kaq
kompleks saqë edhe policia nuk mund të zbulojë pronarët përfitues; rregullat
tatimore që bombardojnë qeveritë; produktet financiare që askush nuk i kupton.
Anonimiteti i
neoliberalizmit ruhet ashpër. Ata që janë të ndikuar nga Hayek, Mises dhe
Friedman kanë tendencë ta hedhin poshtë këtë term, duke u justifikuar – paksa
me të drejtë – se përdoret sot vetëm si përbuzje. Por ata nuk na ofrojnë asnjë
zëvendësim(emërtim tjtër). Disa e përshkruajnë veten si liberalë apo liberalë
klasikë, por këto përshkrime janë çorientuese dhe çuditërisht vetëkënaqëse,
pasi ato sugjerojnë se nuk ka roman për Rrugën drejt Robërisë, Burokracia apo
veprën klasike të Fridmanit, “Kapitalizmi dhe Liria”.
Për të gjitha
këto, ka diçka të admirueshme në lidhje me projektin neoliberal, të paktën në
fazat e hershme. Ishte një filozofi dalluese dhe inovative e promovuar nga një
rrjet koherent i mendimtarëve dhe aktivistëve me një plan të qartë veprimi.
Ishte i durueshëm dhe këmbëngulës. Rruga drejt Robërisë u bë rruga drejt pushtetit.
Triumfi i
neoliberalizmit gjithashtu pasqyron dështimin e së majtës. Kur ekonomia
laissez-faire çoi në katastrofë në vitin 1929, Keynes krijoi një teori
gjithëpërfshirëse ekonomike për ta zëvendësuar atë. Kur menaxhimi Keynesian i
kërkesës u amortizua në vitet ‘70, kishte pasur një alternativë të gatshme. Por
kur neoliberalizmi u shpërbë në vitin 2008 nuk kishte … asgjë. Kjo është
arsyeja pse zombie ecën. E majta dhe qendra nuk kanë prodhuar asnjë kornizë të
re të përgjithshme të mendimit ekonomik për 80 vjet.
Çdo thirrje e
Keynes është një pranim i dështimit. Të propozosh zgjidhje Keynesiane për
krizat e shekullit 21 është të injorosh tre probleme të dukshme. Është e
vështirë të mobilizohen njerëzit rreth ideve të vjetra; të metat e ekspozuara
në vitet ’70 nuk kanë ikur; dhe, ç’është më e rëndësishmja, ata nuk kanë asgjë
për të thënë për gjendjen tonë më të rëndë: krizën mjedisore. Keynesianizmi
punon duke stimuluar kërkesën e konsumatorit për të nxitur rritjen ekonomike.
Kërkesa e konsumatorit dhe rritja ekonomike janë motori i shkatërrimit të
mjedisit.
Ajo që historia e
Keynesianizmit dhe e neoliberalizmit tregon është se nuk mjafton vec kundërshtimi për një sistem të thyer.
Duhet të propozohet një alternativë koherente. Për punën, demokracinë dhe
misionin më të gjerë, detyra kryesore duhet të jetë zhvillimi i një programi
ekonomik Apollo, një përpjekje e ndërgjegjshme për të hartuar një sistem të ri,
i përshtatur për kërkesat e shekullit të 21-të.
Ky artikull ngrihet kundër një dogme dhe prandaj mund të provokojë fillimisht një reaksion natyror tek lexuesit. Por shpresoj që, argumentat dhe analiza të zgjojë një debat kritik se përse përqasja e deritanishme, është e gabuar parimisht dhe praktikisht.
Shitja e Telekom Albania një mundësi për Bursën e Shqipërisë
Lajmi për një shitje të mundshme të Telekom Albania nga Deutsche Telekom zgjoi shume interes dhe polemika. Megjithëse kompanitë e telekomunikacionit mobil në vend kanë qenë gjithmonë në duar të kompanive të huaja, mundësia e shitjes së Telekom Albania tek një kompani Serbe apo Bullgare shkaktoi një paranojë rreth problemit të sigurisë kombëtare duke qenë se kompanitë telefonike përveçse zotërojnë një bazë të dhënash të popullsisë kanë gjithashtu në dorë instrumentet e përgjimit dhe gjurmimit të personit.
Duke mos dashur të zgjeroj analizën drejt një fushe që është jashtë ekspertizës time profesionale dhe duke i marrë deri në një masë seriozisht shqetësimet e mësipërme, unë do të ndalesha tek oportuniteti që shfaqet në këtë skenar për të rikthyer një investim strategjik në duart e shqiptarëve apo thënë në terma ekonomik për të mbajtur këtë kapital brenda vendit.
Pse populli është qeveria më e mirë e mundshme dhe është e pamundur të devijojë sistemi deri në degradim nëse pushteti është i lidhur direkt me popullin!
Shqipëria gjendet sot në një udhëkryq, ku shenjat orientuese fillojnë të zveniten. Busulla e globalizimit apo integrimit evropian është tronditur dhe nuk ofron më siguri për të ardhmen. Në fakt nuk e kanë ofruar kurrë. Fatalizmi dhe trishtimi kolektiv ka pushtuar vendin dhe frymorët e tij.
